بازار ابزارهای مشتقه / Financial Derivatives

این بازار بعنوان تخصصی ترین بازار مالی، در برگیرنده معاملات ابزارهایی مبتنی بر دارایی های مالی یا فیزیکی مانند کالا، انرژی، ارز، پول و سرمایه است. ابزارهای مشتقه هیچ گونه قیمت مستقلی نداشته و قیمت این ابزار بر اساس قیمت دارایی پایه محاسبه می شود. در معامله ی ابزار مشتقه، کالای پایه یا همان دارایی مربوطه، جابجا نشده و عملکرد واقعی قیمتها برگرفته شده از تغییرات قیمت کالای مزبور می باشد. ابزارای مشتقه، قرارداد مالی بین دو طرف تجاری است که طی این قرارداد، پرداختهای فیمابین، بر اساس موقعیت سنجی و با هدف کاهش یا انتقال ریسک صورت می پذیرد. هرچند ابزارهای مشتقه به صورت استاندارد و تضمین شده در بورس معامله می شود، ولیکن برخی ابزارها نیز بصورت خارج از بورس و مطابق با توافق و مذاکره طرفین قرارداد نیز معامله می شود. مبلغی که بعنوان ودیعه از طرفین قرارداد در بازار ابزارهای مشتقه اخذ می شود، در صورت عدم ایفای تعهدات هر یک از طرفین و بعنوان تضمین برای جبران ضرر و زیان طرف مقابل دریافت می شود. در بازارهای مالی ایران، بیشترین کاربرد مربوط به بازار اختیار معامله و بازار آتی است. دو بازار تاخت و سلف نیز به صورت موردی و بسیار تخصصی در برخی بازارها کاربرد دارد. در ادامه شرح کاملی از بازارهای مشتقه آورده شده است که عبارتند از:

بازار اختیار معامله  / Option

این بازار بعنوان پرکاربردترین و شبیه ترین بازار به  بورس کالاست. در قرارداد اختیار معامله، به دارنده اوراق حق، نه تعهد خرید یا فروش یک دارایی با قیمت مشخص در تاریخ و یا قبل از تاریخ تعیین شده را می دهد. اوراق اختیار که معمولا توسط سرمایه گذاران منتشر می شود، ارزش خود را از اوراق سرمایه گذاری دیگری به دست می آورند و خود ارزش مستقلی ندارند. بعنوان مثال اوراق اختیار معامله خرید یا فروش طلا، ارزش واقعی خود را از اوراق خرید یا فروش طلا به دست می آورند. اوراق اختیار در دو نوع مختلف منتشر می شود:

اوراق اختیار خرید/ Call Option:

این اوراق که به اوراق حق خرید نیز شناخته می شود، به دارنده اوراق این حق و نه تعهد داده می شود که سهام یا کالای موضوع اوراق را تا و یا در تاریخ مشخص شده در اوراق به قیمت تعین شده خریداری نماید. خریداران اوراق اختیار خرید، حدس می زنند که با احتساب قیمتی که برای خرید اوراق خرید معامله پرداخت می نمایند، ارزش کالا یا سهام مربوطه، بیشتر از قیمت توافقی تعیین شده خواهد شد. این خریداران که انتظار افزایش قیمت کالا یا سهام موضوع معامله را دارند با خرید این اوراق و دریافت حق خرید سهام یا کالا به قیمتی مشخص که انتظار می رود کمتر از قیمت سهام/کالا در زمان معامله باشد، احتمال دریافت سود از خرید به قیمت پایینتر را دارند.

اوراق اختیار فروش/ Put Option:

این اوراق که به اوراق حق فروش، نیز شناخته می شود به دارنده اوراق این حق و نه تعهد داده می شود که سهام یا کالای موضوع اوراق را تا و یا در تاریخ مشخص شده در اوراق به قیمت تعین شده به فروش برساند.. خریداران اوراق اختیار فروش، حدس می زنند که با احتساب قیمتی که برای خرید اوراق فروش معامله پرداخت می نمایند، ارزش کالا یا سهام مربوطه، کمتر از قیمت توافقی تعیین شده خواهد شد. این خریداران که انتظار کاهش قیمت کالا یا سهام موضوع معامله را دارند با خرید این قیمتها را دارد، اوراق و دریافت حق فروش سهام یا کالا به قیمتی مشخص که انتظار می رود بیشتر از قیمت سهام/کالا در زمان معامله باشد، احتمال دریافت سود از فروش به قیمت بالاتر را دارند.

دارنده اوراق اختیار معامله در زمان تمایل به استفاده از حق خرید و یا فروشی که بر اساس اوراق، برای خود حفظ نموده است با اعمال می تواند اقدام به خرید/فروش سهام مربوطه نماید. به عبارت دیگر، اوراق اختیار معامله با “اعمال” از اختیار، به تعهد تبدیل خواهد شد.

بازار آتی / Future

قراردادی است که بر اساس آن، طرفین معامله متعهد می شوند تا مقداری مشخص از کالایی با کیفیت مشخص و از پیش تعیین شده را در تاریخی معین و به قیمتی از پیش تعیین شده و طبق ضوابط بازار رسمی بورس مبادله نمایند. قیمت مبادله، معمولا در زمان معامله مشخص می شود ولیکن در برخی شرایط نیز احتمال اینکه قیمت نهایی معامله در زمان سررسید مشخص شود، در برخی بازارها فراهم می باشد. در این نوع معامله، فروشنده معمولا انتظار کاهش قیمت ها را داشته و پیش بینی می نماید تا با فروش کالا به قیمت بالاتر از قیمت زمان سررسید، به سود مورد انتظار دست یابد. حال آنکه خریدار که انتظار افزایش قیمت را دارد، پیش بینی می نماید تا با خرید کالا به قیمتی پایین تر از قیمت زمان سررسید، به سود مورد انتظار خود دست یابد.

موضوع قراردادهای آتی معمولا فلزات گرانبها مانند طلا و یا کالاهای کشاورزی استراتژیک مانند زعفران در ایران و یا ذرت در ایالات متحده آمریکا می باشد. سرمایه گذاران از این نوع قرارداد معمولا برای پوشش ریسک خود استفاده می کنند. قراردادهای آتی به دلیل داشتن ویژگیهای اهرمی و دو طرفه بودن بازار از حیث خرید و یا فروش، از پرطرفدارترین ابزارهای مالی در دنیا به شمار می رود. با توجه به ظریب اهرمی که در این بازار ورد توجه سرمایه گذاران قرار گرفته است، سرمایه گذاری در این بازار علاوه بر نیاز به دانش و ریسک پذیری بالا، به میزان سرمایه بیشتری نسبت به سایر ابزارهای مشتقه داشته و همچنین از نقدینگی بسیار بالاتری نیز برخوردار می باشد. بدین معنی که معمولا سرمایه گذاران در بازار آتی، برای نقد نمودن ایزار مالی در اختیار خود، نیاز به زمان زیادی برای یافتن طرف مقابل معامله ندارند.

علاوه بر ابزارهای مالی ذکر شده، دو ابزار رایج دیگر نیز در بازارهای مالی مبادله می شوند که در بازار ایران مورد استفاده کمتری نسبت به بازارهای اختیار معامله و بازار آتی دارد. لازم به ذکر است که بازارهای مالی ایران، همانند سایر بازارها، بر اساس معامله های اسلامی تعریف می شود و بهره در بازارهای اسلامی، مشروع نیست. بر همین اساس ممکن است برخی ابزارهای مالی که در کشورهای غیر اسلامی با ساز و کار پرداختِ بهره طراحی می شود، در ایران متناسب با ساز و کارِ بازارهای اسلامی تعریف شود. به عنوان مثال، در این بازارها، مشخص شدن سود معامله بعنوان جایگزین بهره از جمله مواردی است که در هنگام طراحی و یا معرفی ابزارهای مالی مورد توجه بانک مرکزی، سازمان بورس و سایر نهادهای نظارتی قرار می گیرد. سایر بازار ابزارهای مشتقه عبارتند از:

بازار تاخت/ SWAP

قرارداد تاخت که قبلا به نام قرارداد معاوضه شناخته می شد عبارتست از معاوضه عواید ناشی از ابزار مالی. در این نوع قرارداد یک طرف قرارداد متعهد به معاوضه ی عواید ناشی از ابزار مالیِ طرف مقابل می شود. عواید و یا سود این گونه قراردادها نیز برگرفته شده از دارایی پایه مورد معامله می باشد. قراردادهای تاخت جزو ابزارهای مشتقه جدید به شمار می آید و بیشترین مورد استفاده از قراردادهای تاخت، مربوط به معاوضه نرخ سود ارز پایه در کشورهای مختلف است. اولین نوع این قراردادها در قالب تاخت وام های متقابل و وام های دو به دو بین شرکت های تابعه IBM در کشورهای مختلف و بانک جهانی در سال 1981 میلادی منعقد شد. در آن سال، نرخ سود دلار در آمریکا بالاتر از نرخ سود در برخی کشورها از جمله انگلستان بود. بر همین اساس، اخذ وام دریک کشور (در این مثال آمریکا) و سپرده گذاری همان مبلغ در کشوری دیگر (در این مثال انگلستان) به عنوان قرارداد تاخت صورت پذیرفت. سود و یا درآمد این نوع قرارداد نیز عبارت بود از ما به التفاوت نرخ سود پرداختی و نرخ سود دریافتی.

در حال حاضر بیشترین مورد استفاده از قرارداد تاخت درون کشور، مربوط به بازار رهن ثانویه مسکن به پشتوانه ملکی که توسط خریدار اوراق برای خرید مسکن پرداخت شده است می باشد. در این نوع تاخت بانک مسکن با ترهین ملک خریداری شده، به خریداران، وام مسکن پرداخت می نماید. در قراردادهای فعلی تاخت نیز برخی افراد حقوقی هم پیمان که اقدام به داد و ستد کالای مشابه در کشورهای مختلف می نمایند، با این نوع قرارداد هم زمان به کسب سود، اقدام به کاهش ریسک معاملات خود نیز می نمایند. رایج ترین معاملات تاخت که عمدتا در بازارهای فرابورس کشوراهای مختلف ورت می پذیرد عبارتند از:

تاخت نرخ سود

در این قرارداد، طرفین اقدام به معاوضه ی نرخ سود ثابت با نرخ سود شناور می نمایند. مبنای محاسبه این قرارداد نرخ بین بانک پیشنهادی لندن (لایبور) یا London Interbank Offered Rate می باشد.

تاخت نرخ ارز

در این قرارداد، طرفین اقدام به معاوضه ی یک و یا دو نوع ارز در سررسید های مشابه و یا متفاوت در آینده می نمایند. مبنای محاسبه این قرارداد علاوه بر لایبور، نرخ فعلی ارز یا ارزهای پایه نیز می باشد.

تاخت کالا

در این قرارداد، طرفین اقدام به معاوضه ی دارایی پایه ی مشابه در کشورهای مختلف به دلایلی از قبلی کاهش هزینه های انبارداری، حمل و نقل کالا و غیره می نمایند.این نوع قرارداد معمولا در بازارهای نفتی، پتروشیمی، انرژی و یا فلزات گرانبها مورد استفاده می باشد.

تاخت مالکیت

در این قرارداد، یکی از طرفین جریان نقدی حاصله از سرمایه گذاری سهام خود را با سایر شاخص های بورسی معاوضه می نماید و مجموعه ای از جریان های نقدی در مقابل بازدهی سایر سهام ها معاوضه می شود. در این نوع قرارداد، حاصل ضرب تغییر نرخ لایبور در اصل مبلغ فرضی، برابر است با میزان جریان نقدی که توسط طرف مقابل پرداخت می نماید.

تاخت اعتباری

در این نوع قرارداد، ریسک اعتباری مورد نیاز برای دریافت اعتبار از بانک معاوضه می شود. بدین صورت که یکی از طرفین، خریدار ریسک اعتباری و طرف مقابل، فروشنده ریسک اعتباری می باشد. انواع تاخت اعتباری عبارتند از:

تاخت در مقابل بازپرداخت کامل

تاخت در مقابل نکول (تاخت اعتباری خالص)

بازار سلف / Forward

یکی از قدیمی ترین و ساده ترین ابزار بازارهای مالی قرارداد سلف می باشد. در قرارداد سلف، طرفین متعهد به انجام معامله با قیمتی مشخص،برای مقداری معین از کالایی مشخص در تاریخی از پیش تعیین شده در آینده می باشند. تفاوت این نوع قرارداد، با قراردا آتی در کیفیت کالای مورد معامله است. بدین صورت که در قرارداد آتی، کیفیت کالای پایه نیز از پیش تعیین شده است حال آنکه در قرارداد سلف، صرفا به کالای پایه اشاره شده و شرح کاملی از کیفیت کالا عنوان نمی شود. تفاوت دیگر این نوع معاملات در این است که قرارداد آتی در بورس و قرارداد سلف معمولا خارج از بورس منعقد می شود. مبلغ تعیین شده در قرارداد سلف نیز مانند سایر ابزارهای مشتقه ارتباط مستقیم با قیمت کالای پایه و زمان سررسید دارد. در معاملات سلف، بیشترین قیمت معامله مربوط به معاملات نقدی و هر چقدر قیمت سررسید و یا انجام معامله در قرارداد طولانی تر باشد، قیمت معامله سلف کمتر خواهد بود. با توجه به اینکه قراردادهای سلف، خارج از بورس منعقد می شود، خریدار و فروشنده می توانند قرارداد را به نحو دلخواه و یا مطلوب خود تنظیم نمایند. مبلغی که در هنگام تنظیم قرارداد از طرفین معامله سلف در اتاق پایاپای و یا محل مورد توافق طرفین بعنوان وذیعه پرداخت می شود، بعنوان تضمین در نظر گرفته شده و چنانچه هر یک از طرفین قادر ب ایفای تعهدات خود در سررسید نباشد، مبلغ تضمین می تواند بعنوان ضرر و زیان به طرف مقابل پرداخت شود.

در ایران بیشترین مورد استفاده از قرارداد سلف، مربوط به خرید محصولات کشاورزی است. بدین صورت که خریدار طی قراردادی، متعهد به خرید مقدار معینی از محصول مشخص کشاورزی به مبلغی معین در تاریخی مشخص. قیمت در قرارداد سلف، به نام قیمت تحویل و یا Delivery  موسوم است. در این نوع قرارداد خریدار به امید اینکه بتداند کالای خریداری شده در آینده را به قیمتی بالاتر از قیمت خرید، به فروش برساند، اقدام به یستن این نوع قرارداد با فروشنده می نماید. فروشنده نیز با احتساب امکان دریافت بخش قابل توجهی از مبلغ قرارداد در هنگام عقد قرارداد در قالب نقد و یا اسناد تجاری قابل معامله، و جلوگیری از زیان احتمالی ناشی از ثابت ماندن و یا کاهش قیمتها در سررسید، اقدام به بستن این نوع قرارداد با خریدار می نماید. قرارداد سلف استصناع، نوع دیگر قراردادهای سلف می باشد که در آن طرفین متعهد می شوند تا در تاریخی مشخص در آینده، کالایی را به قیمتی معین معامله نمایند. از آنجا که در این نوع معامله، فروشنده ملزم به ساخت کالای مورد معامله است، بر همین اساس کلمه استصناع که در زبان عربی به معنای ساخت است، به نوع قرارداد افزوده شده و قراداد سلف استصناع نامگذاری شده است. از نمونه های بارز قراردادهای سلف در ایران، خرید محصولات کشاورزی از باغدارن، توسط بانک کشاورزی و در مقابل اعطای تسهیلات مالی به ایشان است.